
“Quan điểm của Phật giáo trước các vấn đề hiện đại” là một tuyển tập các bài viết của các giáo sư Phật học và các nhà khoa học nổi tiếng thế giới về các vấn đề thời đại, dưới cái nhìn Phật giáo.
Tiến sĩ Đỗ Kim Thêm đã dày công sưu tầm và phiên dịch các bài nghiên cứu đặc sắc và có giá trị nghiên cứu này, góp phần làm phong phú nền Phật học Việt Nam.
Việc Liên Xô và khối Xã hội Chủ nghĩa từ cuối thập niên 1980 của thế kỷ XX là những biến động quan trọng đã làm thay đổi cục diện thế giới triệt để. Những thành tựu ngoạn mục của các ngành khoa học hiện đại, đặc biệt là công nghệ thông tin, đem các dân tộc trên thế giới gần gũi và thông cảm nhau hơn bao giờ hết.
Cách biệt địa lý không còn nữa nên cũng là động cơ thúc đẩy cho các công ty đa quốc đầu tư ào ạt trên bình diện toàn cầu và làm gia tăng cơ hội mậu dịch và xuất khẩu cho các nước chậm tiến. Đây là một điều kiện tiên quyết cho các nước hội nhập vào sinh hoạt chung của thế giới. Các hình thức viện trợ quốc tế gia tăng cũng tạo thêm phương tiện hữu hiệu làm cho tiến trình thay đổi này được nhanh hơn.
Trước một bối cảnh toàn cầu hóa đầy năng động và lạc quan ai cũng tin là phát triển kinh tế, tôn trọng nhân quyền, phát huy dân chủ, bảo đảm bình đẳng về an sinh phúc lợi, nâng cao văn hóa, trao dồi đạo đức cho mọi người là một khả năng hiện thực và thế giới đang tiến dần về một nền văn minh đại đồng và hòa bình vĩnh cửu.
Nhưng thực tế đã xảy diễn trái ngược. Xung đột địa phương và bạo lực giữa các sắc tộc lan rộng, khủng bố nhân danh tôn giáo đe dọa an ninh toàn cầu đến mức độ đáng ngại, kinh tế tại các quốc gia công nghiệp suy thoái nghiêm trọng, giá trị của mô hình kinh tế thị trường bị nghi ngờ và không ai còn tin các giải pháp kinh tế xã hội hiện nay sẽ mang phép lạ làm biến đổi được tình hình ngày càng nguy kịch.
Triển vọng hội nhập vào kinh tế thế giới của các nước chậm tiến cũng trở nên mơ hồ vì cơ hộigiao thương và đầu tư ngoại quốc lại sụt giảm. Tác hại hơn, giá trị dân chủ không được phát huy, nhân quyền bị vi phạm có hệ thống, mọi tự do dân chủ cơ bản đều bị bóp nghẹt, bình đẳng và an sinh xã hội cho người nghèo không đạt được, vì các chế độ độc tài chỉ giúp cho tham nhũng bất công và nghèo đói gia tăng.
Dù những thành tựu trong mọi lãnh vực đã và đang đóng góp sự phát triển chung một cách đáng kể nhưng vẫn còn quá xa sự mong đợi. Thế giới hiện nay có chung vấn đề mới là biến đổi khí hậu, môi sinh thay đổi, tài nguyện cạn kiệt, dân số gia tăng, giáo dục xuống cấp. Bi quan nhất có lẽ là quan hệ con người trong một thế giới bất ổn không được coi trọng và hoằng dương đạo đức, một điều kiện chủ yếu để phát triên nhân cách và tâm linh cá nhân để đóng góp cho một thế giới hòa bình trở nên khó khăn hơn.
Trong viễn cảnh đó, những người ưu tư và đặc biệt là các Phật tử luôn muốn tìm hiểu quan điểm của Phật giáo trước các vấn đề nóng bỏng hiện nay của thế giới như thế nào. Ngoài việc hướng dẫn cho Phật tử thực hành học Phật tu nhân trong đời sống hằng ngày để tìm về bến giác, thì giáo lý Phật giáo có những luận giải và đóng góp trong các vấn đề như chiến tranh, hòa bình, kinh tế, nhân quyền, dân chủ, tự do, khoa học, môi sinh, tiêu thụ và dân số. Đây là chủ đề chính của tuyển tập này nhằm giới thiệu các công trình nghiên cứu của các học giả nổi danh từ Anh, Đức và Pháp ngữ được TS. Đỗ Kim Thêm dịch sang Việt ngữ để phục vụ cho người Việt nắm bắt được vấn đề và đóng góp vào việc thảo luận chung hiện nay. Bố cục và đại ý của các chuyên đề trong tuyển tập này gồm 6 phần, mỗi phần là một chương.
Chủ đề của chương 1 là Chiến tranh và hoà bình theo quan điểm của Phật giáo. Nguyên bản Anh ngữ của bản dịch là War and Peace, chương VI trong tác phẩm An Introduction to Buddhist Ethics của GS. Peter Harvey do nhà xuất bản Cambridge University Press ấn hành năm 2000, từ trang 239-285.
Peter Harvey đã luận giải về nguyên nhân của tranh chấp trong một thế giới đầy bạo lực và lập trường bất bạo động là giải pháp đạo đức cho các xung đột. Giáo lý Phật giáo đề ra những cơ sở đạo lý cho việc suy tưởng này và hướng dẫn thực hành về phương thức bất bạo động. Giảm sân hận và tăng nhẫn nhục, thực tập kiên trì và hỷ xả sẽ giúp cho xoa dịu tình huống.
Ngoài những luận giải theo kinh điển ông đã trình bày về những đóng góp của Phật giáo cho hòa bình trong thế giới hiện đại, mà những hoạt động hỗ trợ thuộc tông phái Nhật Liên tại Nhật, Sarvòdaya Sramadàna tại Sri Lanka, tác động hòa giải của Hòa thượng Mahà Ghosànanda trong việc khôi phục Campuchia là những kinh nghiệm thực tế.
Tác giả kết luận rằng ở thế kỷ XX vẫn còn nhiều cuộc đấu tranh của Phật tử chống lại bạo lực, nhưng truyền thống Phật giáo là một nguồn gốc quan trọng để có thể tìm một giải pháp cho xung đột. Trong khi tự do tôn giáo vẫn còn bị tiếp tục đe doạ, thì cũng có những nhà lãnh đạo tôn giáo dùng bất bạo động làm phương thức để chống chính quyền độc tài.
Những người đấu tranh cho hòa bình theo quan điểm của Phật giáo hiện nay là Dalai Lama, Aung San Suu Kyi, Ariyaratne, Ghosànanda, Dalai Lama và Aung San Suu Kyi đã nhận giải Nobel về hòa bình trong khi Ariyaratne, Ghosànanda đều được đề cử để nhận giải. Với phương cách trích dẫn các loại kinh điển cực kỳ công phu và thư mục nghiên cứu nghiêm túc, GS. Peter Harvey đã minh chứng rằng quan điểm của Phật giáo có khả năng giải quyết chiến tranh và đem lại hòa bình cho nhân loại.
Trong chương 2, “Đạo đức kinh tế theo quan điểm của Phật giáo” Peter Harvey trích dẫn kinh điển Đại thừa để chứng minh rằng Phật giáo đã có đề cập đến các vấn đề kinh tế. Giá trị cổ truyền của Phật giáo là đối nghịch với những giá trị trong một xã hội nặng về chiếm hữu và tiêu thụ vì phúc lợi vật chất không là cứu cánh tự tại, mà chỉ là một phương tiện mang lại hạnh phúc cho con người và hỗ trợ cho sinh hoạt nhằm phát triển đạo đức và tâm linh.
Nguyên bản Anh ngữ của bản dịch là Economic ethics, chương V trong tác phẩm An Introduction to Buddhist Ethics: Foundations, Values and Issues của GS. Peter Harvey do nhà xuất bản Cambridge University Press ấn hành năm 2000, từ trang 187-238.
Đức Phật đã dạy cho cư sĩ rằng mưu sinh liêm chính là giá trị tâm linh sẽ giúp thành công trên thế gian, đặc biệt là khi cư sĩ biết sử dụng phù hợp thu nhập và bố thí. Thái độ đạo đức của Phật tử đối với tài sản sẽ có những ảnh hưởng tốt đẹp đến việc phát triển kinh tế xã hội.
Đối với giới lãnh đạo, đức Phật nói rằng nghèo đói có mặt thì bất ổn xã hội tăng lên, trách nhiệm của vua quan là quan tâm đến người nghèo và đầu tư vào nhiều lãnh vực khác nhau cho nền kinh tế. Phật giáo kêu gọi lòng hào phóng, buông bỏ và từ bi của giới lãnh đạo và Phật tử. Khi tất cả mọi người nỗ lực để làm việc cho một xã hội đạt nhiều công bình hơn, thì kêu gọi công bình tự tại hay công bình trong việc phân phối về kinh tế là không cần thiết. Tu viện là một định chế chủ yếu trong mạng lưới chính về thương mại và bố thí và hoạt động của tu viện đã có những hiệu ứng về kinh tế. Thái độ kinh tế của sư tăng cũng có vai trò quan trọng để phát triển tăng đoàn và xã hội.
Đạo đức kinh tế của Phật giáo không tương phản với việc phát triển chủ nghĩa tư bản và đã hỗ trợ cho chủ nghĩa tư bản sơ khai tại Ấn thời cổ, tại Trung Quốc và Nhật Bản thời trung cổ. Có nhiều phê phán rằng Phật giáo giúp cho tín đồ tu tập hướng về một thế giới khác, làm giảm đi những động lực phấn đấu cho giá trị của thế giới này, vì thế Phật giáo không có một vai trò tích cực trong việc thay đổi xã hội. Đây là một luận điểm sai lầm vì không coi trọng mối quan hệ giữa Phật giáo và xã hội.
Tác dụng của Phật giáo đối với nhà nước được chứng minh qua việc cổ vũ về đạo đức, công tác từ thiện. Phật giáo đã đóng góp rất lớn trong việc canh tân và phát triển Nhật là một thí dụ điển hình.
Kinh tế học theo quan điểm Phật giáo hoàn toàn khác biệt với kinh tế học của chủ nghĩa tư bản và Chủ nghĩa Xã hội. Phát triển kinh tế phải được đặt trong một bối cảnh rộng rãi hơn về nhu cầu phát triển nhân cách toàn diện và hạnh phúc an lạc mà lối sống của Phật tử sẽ đem lại ý nghĩa cao đẹp cho một nền kinh tế. Phật giáo thấy cốt tủy của văn minh không chỉ nhằm gia tăng những ham muốn nhưng mà còn làm thanh cao nhân cách của con người. Tìm cách triển khai khái niệm này bằng cách đề xuất một loại chủ nghĩa xã hội mang màu sắc “chính Pháp” (Dhammic Socialism) là một phương cách trung dung để tránh được sai lầm đã có của các chủ nghĩa trong bối cảnh hiện đại.
Mô hình phát triển của phong trào Sarvòdaya Sramadàna tại Sri Lanka là một thí dụ vì đã tái khám phá đạo đức xã hội của Phật giáo. Những giáo huấn Phật giáo nhằm hướng tới một tinh thần dấn thân cho xã hội, tạo một phương cách hội nhập hòa hợp theo một đường lối trung dung và thay đổi nhằm đem lợi ích cho cá nhân, xã hội và môi trường, hòa nhập cải thiện vật chất vào tâm linh, với sự chuyển hóa của cá nhân và với sự tương trợ trong xã hội. Sự đóng góp của Phật giáo trong việc phát triển kinh tế hiện đại của Nhật được minh chứng qua sự thành công của phong trào Sòka Gakkai, phong trào xây dựng giá trị xã hội, một hình thức của Phật giáo theo Nhật Liên Tông.
GS. Peter Harvey minh chứng rằng khi xem Phật giáo không quan tâm đến các vấn đề kinh tế, thì đây là một sai lầm, vì đức Phật có hoằng hóa cho các cư sĩ, tăng đoàn và giới lãnh đạo về các lĩnh vực kinh tế. Hình thức tiêu thụ của chủ nghĩa tư bản và giáo huấn của Phật giáo, khi gặp nhau, có nhiều phù hợp hơn, nếu chủ nghĩa tư bản đóng góp cho việc phúc lợi chung hơn là tìm tư lợi. Trong phương cách làm việc của Phật tử có thể đóng góp nhiều trong sự phát triển chung, mà giá trị của nó được đặt ra trong môi trường xây dựng nhân cách, hơn là chỉ đơn thuần là tạo thêm thu nhập.
Trong chương 3, vấn đề nhân quyền và tự do tôn giáo theo quan điểm Phật giáo được đề cập. Nguyên bản Đức ngữ của bản dịch là “Menschenrechte und religiöse Freiheit aus der Sicht des Buddhismus” được đăng trong Hans Küng & Karl-Josef Kuschel (Hrsg.): “Weltfrieden durch Religionsfrieden, Antworten aus den Weltreligionen”, Piper, München, Zürich 1993, trang 109-139. Tham luận này được GS. Masao Abe trình bày tại cuộc hội thảo quốc tế: Các tôn giáo trên thế giới và vấn đề nhân quyền, do UNESCO tổ chức vào ngày 8-10 tháng 2 năm 1989 tại Paris.
Masao Abe cho rằng có sự khác biệt của Phật giáo và các tôn giáo phương Tây, vì Phật giáo không đặt vấn đề sự hiện hữu của một Thượng đế cá nhân, mặc khải, tiên tri hay cứu rỗi qua niềm tin. Phật giáo không từ bỏ, lên án hoặc kết tội là tà giáo, mà thực ra phê phán trong tinh thần xây dựng, dưới nhiều nhãn quan khác nhau và cùng nhau hướng về một tín ngưỡng chung. Phật giáo hướng dẫn tìm hiểu về quy luật duyên khởi, tự kiến bản ngã, suy niệm và thoát bỏ mọi hệ lụy. Phật giáo không chủ trương cực đoan phủ nhận những tín ngưỡng khác với tín ngưỡng của mình.
Lập luận bảo vệ nhân quyền của Phật giáo cũng hoàn toàn khác biệt vì trong kinh điển Phật giáo không có ý niệm nhân quyền tương tự theo ý nghĩa của phương Tây. Phật giáo không cho rằng bản thể con người chỉ giới hạn trong quan điểm về nhân chủng, mà đặt con người trong một tuơng quan rộng rãi hơn với tạo vật và vũ trụ. Theo Phật giáo, con người là một thành phần hữu tri giác trong một tổng thể của muôn loài vừa hữu tri giác và vô tri giác, vì con người và tạo vật trong vũ trụ đều đặt mình trong quy luật sinh diệt hữu hạn. Do đó nhân quyền trong Phật giáo được hiểu trong chiều hướng vũ trụ, phổ quát và vượt qua ý niệm về nhân chủng này. Phật giáo không loại bỏ những quyền của các sinh vật khác như cây cỏ và thú vật.
Ðể hiểu quan điểm của Phật giáo về vấn đề nhân quyền đúng đắn hơn, điều cần thiết nhất là phải đặt lại vấn đề bản ngã, bởi vì vấn đề nhân quyền và tự do của con người không thể nào lãnh hội được nếu không có sư hiểu biết tường tận về bản ngã. Trong tất cả những điều răn của Phật giáo đều hàm chứa một điều: không nên hủy diệt cuộc sống, lời khuyên này không những áp dụng cho con người mà còn cho cả muôn loài có tri giác. Thiên nhiên không những lệ thuộc vào con người, mà ngược lại con người cũng lệ thuộc vào thiên nhiên. Sự khác biệt giữa Phật giáo và các tôn giáo tại phương Tây đã gây ra một hậu quả quan trọng trong các vấn đề tự do tôn giáo.
GS. Masao Abe kết luận là Phật giáo có thể đóng góp trong vấn đề nhân quyền và khoan dung tôn giáo với ba giải pháp: Buông bỏ mọi ràng buộc vào hệ thống tín điều và giáo điều. Không có một tôn giáo nào tồn tại mà không có hệ thống tín điều, nhưng thái độ đối với hệ thống tín điều là quan trọng. Khi mà tín điều chỉ được coi là chủ yếu và chỉ nhằm ràng buộc mọi tín đồ, thì hệ thống tín điều này chỉ là một giáo điều.
Sự nhấn mạnh đến giáo điều thường đưa tới sự phân hóa trong tôn giáo và đưa tới sự phản kháng của các tôn giáo khác. Ðiều này tạo ra những xung đột tôn giáo ngay cả đến thánh chiến. Các tôn giáo này thường nhấn mạnh quá mức mọi niềm tin duy nhất vào chân lý mặc khải cũng còn được biết đến về sự cố chấp của mình, điều này bắt nguồn từ hình thức tín ngưỡng cứng nhắc mà ra. Khi nào chúng ta từ bỏ mọi ràng buộc với các gíáo điều và trở về với chân lý tôn giáo như là cội nguồn của đạo lý, chừng đó chúng ta mới tránh được mọi phân hóa và thánh chiến và chúng ta không những khoan dung trong chính tôn giáo mình mà còn khoan dung với các tôn giáo khác.
Chủ đề của chương 4 là phát triển khoa học theo quan điểm Phật giáo. “Vô Tận trong lòng bàn tay -Từ thuyết Ðại bùng nổ đến Giác ngộ” là một tiểu luận Việt ngữ của TS. Đỗ Kim Thêm đã đăng lần đầu tiên trên Tập San Viên Giác Tây Ðức Số 126 Xuân Nhâm Ngọ 2002. TS. Thêm viết để giới thiệu tác phẩm Pháp ngữ “L’infini dans la paume de la main – Du Big Bang à l’Éveil” của Matthieu Ricard và Trịnh Xuân Thuận, Nhà xuất bản: Fayard/Nil, Paris 2000 nhằm giúp cho bạn đọc người Việt theo dõi một cuốn sách đang bán chạy nhất tại thị trưòng Pháp ngữ mà lúc đó các bản dịch Anh và Việt ngữ chưa ra đời. Về sau bài này được trang mạng Thư viện Hoa Sen, Vietsciences và nhiều trang mạng khác phổ biến.
Tác phẩm “L’infini dans la paume de la main – Du Big Bang à l’Éveil” là một công trình đầu tiên quy mô và nghiêm túc nhằm đối chiếu những thành tựu khoa học hiện đại với những luận điểm liên hệ theo Phật giáo.
Nội dung được hai tác giả đề ra để thảo luận về mối quan hệ giữa Phật giáo là sự dị biệt về hai trào hướng của hai lãnh vực, vấn đề sự khai nguyên vũ trụ, nguyên lý tổ chức cho vũ trụ, giải thích sự hiện hữu của các phần từ sơ đẳng, tính cách vô thường trong thế giới hiện tượng, vấn đề định mệnh, thời gian, thuyết nhân quả, quan hệ giữa tinh thần và vật chất, quy luật khoa học và quy luật Phật giáo, tầm quan trọng của lý trí trong khoa học và suy niệm trong Phật giáo, thẩm mỹ trong khoa học và Phật học, khoa học hành động theo Phật giáo.
Với một kiến thức uyên bác về vấn đề chuyên môn và khả năng giải thích trong sáng, hai tác giả luận giải về tương đồng và dị biệt giữa tôn giáo và khoa học. Khởi đầu từ luận đề của Galilée học giới cho là hai thế giới này không thể nào gặp nhau được. Einstein khi đối chiếu Phật giáo với các tôn giáo khác đã cho rằng Phật giáo có thể đáp ứng được những nhu cầu đòi hỏi của khoa học. Einstein muốn nói tới tính cách thuần lý và thực tiễn của Phật giáo, khi ông so sánh thấy các tôn giáo khác chỉ dựa trên kinh điển và giáo điều.
Hai tác giả kết luận rằng Phật giáo là một tôn giáo có thể đối thoại với khoa học. Phật giáo và khoa học không những không đối kháng mà còn bổ khuyết cho nhau trong việc tìm hiểu khoa học hiện đại và đời sống tinh thần của từng cá nhân cũng như trong nỗ lực về sự chế ngự thiên nhiên và kềm chế bản ngã để tìm đường thoát khổ.
Trong chương 5, những vấn đề dân số, tiêu thụ và mội trường theo quan điểm Phật giáo được đề cập chi tiết. Nguyên bản Anh ngữ của bài này là “Buddhist Resources of Issues of Population, Consumption and the Environment” được đăng trong Mary Evelyn Tucker and Dunncan Ryuken Williams (eds.): Buddhism and ecology: the interconnection of dharma and deeds, Harvard University, Center for the Study of World Religions, Cambridge Mass: Harvard Uni Press, 1997 pp. 291- 311.
Giáo lý Phật giáo không hề trực tiếp đưa ra những giải pháp cho các vấn đề của thời đại như dân số, tiêu thụ hay môi trường. Tuy nhiên khi giải thích những giá trị nội tại của giáo lý Phật giáo qua kinh điển, thì ta sẽ tìm ra những đường lối thích hợp để giải quyết các vấn đề này. Giải thích giá trị của Trung đạo sẽ tìm ra một giải pháp cho các vấn đề, mà thái độ tiết chế là một đề nghị và Phật tử nên noi theo. Chúng ta không thể mở rộng môi trường và gia tăng tài nguyên tùy thích, mà chỉ có thể giảm bớt dân số và tiết chế tiêu thụ
Phật giáo không khuyến khích sinh sản, không bắt buộc Phật tử phải có con như một bổn phận tôn giáo. Sinh con hay không là do quyết định của riêng mình. Quyết định này đến từ ý thức về cuộc sống của con người trong thế gian và trách nhiệm trong tình liên đới, chứ không phải do tai nạn hay bổn phận.
Phật giáo đề cao rất mực điều may mắn khi được sinh ra làm kiếp con người, không phải vì có nhân quyền hay được đứng trên tạo vật khác. Theo ý nghĩa tiết chế thì sống một đời xa xí là vô nghĩa, nhưng sống nghèo khó chẳng đưa đi đến đâu. Phật giáo không lên án giàu sang mà cũng không hề ca ngợi nghèo đói. Một đời sống tiết chế là điều kiện cần thiết và tiên quyết cho sự tu tập để đạt tới giác ngộ. Để việc tu tập có kết quả, Phật tử cần có một cơ sở vật chất tối thiểu và bình an tâm hồn.
Thay vì chỉ lo nối dõi tông đường, Phật tử cần nỗ lực khởi động tâm Bồ-đề, một hơi ấm của lòng từ bi cho tất cả chúng sinh và muôn loài, vượt qua ý nghĩa hạn hẹp cá nhân gia đình, tộc họ, điạ phương hay đất nước. Tâm Bồ-đề là một chủng tử giác ngộ cần vun bồi và lưu truyền, nó cũng quý giá như các di sản văn hóa khác của nhân loại.
Quan niệm rằng quan hệ tình dục mà không sinh sản là bại hoại đạo đức, giá trị này cần được xét lại trong điều kiện thặng dư dân số hiện nay. Vấn đề tình dục, sinh sản và đạo đức nên được thảo luận công khai và tách biệt ra, thay vì kết hợp lại để lên án. Nhiệm vụ chủ yếu của quan hệ tình dục là cảm thông và gắn bó trong xã hội con người. Kim Cang Thừa mang tính Mật giáo, phương pháp tu học huyền bí, bao gồm tôn giáo thiên nhiên của Ấn Độ và Phật giáo, đặc biệt có tôn thờ giới tính và hình tượng nam nữ yêu nhau. Nam và nữ được so sánh như trí thức và từ bi. Quan hệ vợ chồng được xem như một tình bạn đồng môn, cùng tu tập và giúp nhau trong cuộc đời với sự đối xử trân trọng và bình đẳng nhau, mà tình dục là một biểu tượng thiêng liêng, chứng minh cho sự gắn bó này.
Mối quan hệ văn hóa giữa Trung Hoa và Ấn Độ được thảo luận trong chương 6. Nguyên bản Anh ngữ của bài này là “Passage to India”, đăng trong The New York Review of Book, Volume 51, Nummer 19, December 2004.
Dù không luận giải trực tiếp Phật giáo có thể đóng góp cho phát triển dân chủ tại nhiều nước trên thế giới. Tinh thần vô úy trước bạo lực, nhiệt tình thảo luận công khai trước những bất đồng, sẵn sàng chấp nhận phê bình để sửa sai là một trong những truyền thống đặc sắc của Phật giáo mà thế giới có thể học hỏi và áp dụng vào những cải cách chánh trị trong tương lai.
Vì các giá trị Phật pháp có khả năng khai sáng mà tác phẩm mang lại cho người đọc và vì những kiến thức Phật giáo mang tính cẩm nang mà các tác giả đã gửi gắm trong tác phẩm này, tôi trân trọng kính giới thiệu đến quý độc giả trí thức gần xa. Hy vọng rằng tác phẩm này góp phần soi sáng những vấn đề thời đại mà tất cả chúng ta đang quan tâm và tìm giải pháp.
“Quan điểm của Phật giáo trước các vấn đề hiện đại” là một tuyển tập các bài viết của các giáo sư Phật học và các nhà khoa học nổi tiếng thế giới về các vấn đề thời đại, dưới cái nhìn Phật giáo.
Tiến sĩ Đỗ Kim Thêm đã dày công sưu tầm và phiên dịch các bài nghiên cứu đặc sắc và có giá trị nghiên cứu này, góp phần làm phong phú nền Phật học Việt Nam.
Việc Liên Xô và khối Xã hội Chủ nghĩa từ cuối thập niên 1980 của thế kỷ XX là những biến động quan trọng đã làm thay đổi cục diện thế giới triệt để. Những thành tựu ngoạn mục của các ngành khoa học hiện đại, đặc biệt là công nghệ thông tin, đem các dân tộc trên thế giới gần gũi và thông cảm nhau hơn bao giờ hết.
Cách biệt địa lý không còn nữa nên cũng là động cơ thúc đẩy cho các công ty đa quốc đầu tư ào ạt trên bình diện toàn cầu và làm gia tăng cơ hội mậu dịch và xuất khẩu cho các nước chậm tiến. Đây là một điều kiện tiên quyết cho các nước hội nhập vào sinh hoạt chung của thế giới. Các hình thức viện trợ quốc tế gia tăng cũng tạo thêm phương tiện hữu hiệu làm cho tiến trình thay đổi này được nhanh hơn.
Trước một bối cảnh toàn cầu hóa đầy năng động và lạc quan ai cũng tin là phát triển kinh tế, tôn trọng nhân quyền, phát huy dân chủ, bảo đảm bình đẳng về an sinh phúc lợi, nâng cao văn hóa, trao dồi đạo đức cho mọi người là một khả năng hiện thực và thế giới đang tiến dần về một nền văn minh đại đồng và hòa bình vĩnh cửu.
Nhưng thực tế đã xảy diễn trái ngược. Xung đột địa phương và bạo lực giữa các sắc tộc lan rộng, khủng bố nhân danh tôn giáo đe dọa an ninh toàn cầu đến mức độ đáng ngại, kinh tế tại các quốc gia công nghiệp suy thoái nghiêm trọng, giá trị của mô hình kinh tế thị trường bị nghi ngờ và không ai còn tin các giải pháp kinh tế xã hội hiện nay sẽ mang phép lạ làm biến đổi được tình hình ngày càng nguy kịch.
Triển vọng hội nhập vào kinh tế thế giới của các nước chậm tiến cũng trở nên mơ hồ vì cơ hộigiao thương và đầu tư ngoại quốc lại sụt giảm. Tác hại hơn, giá trị dân chủ không được phát huy, nhân quyền bị vi phạm có hệ thống, mọi tự do dân chủ cơ bản đều bị bóp nghẹt, bình đẳng và an sinh xã hội cho người nghèo không đạt được, vì các chế độ độc tài chỉ giúp cho tham nhũng bất công và nghèo đói gia tăng.
Dù những thành tựu trong mọi lãnh vực đã và đang đóng góp sự phát triển chung một cách đáng kể nhưng vẫn còn quá xa sự mong đợi. Thế giới hiện nay có chung vấn đề mới là biến đổi khí hậu, môi sinh thay đổi, tài nguyện cạn kiệt, dân số gia tăng, giáo dục xuống cấp. Bi quan nhất có lẽ là quan hệ con người trong một thế giới bất ổn không được coi trọng và hoằng dương đạo đức, một điều kiện chủ yếu để phát triên nhân cách và tâm linh cá nhân để đóng góp cho một thế giới hòa bình trở nên khó khăn hơn.
Trong viễn cảnh đó, những người ưu tư và đặc biệt là các Phật tử luôn muốn tìm hiểu quan điểm của Phật giáo trước các vấn đề nóng bỏng hiện nay của thế giới như thế nào. Ngoài việc hướng dẫn cho Phật tử thực hành học Phật tu nhân trong đời sống hằng ngày để tìm về bến giác, thì giáo lý Phật giáo có những luận giải và đóng góp trong các vấn đề như chiến tranh, hòa bình, kinh tế, nhân quyền, dân chủ, tự do, khoa học, môi sinh, tiêu thụ và dân số. Đây là chủ đề chính của tuyển tập này nhằm giới thiệu các công trình nghiên cứu của các học giả nổi danh từ Anh, Đức và Pháp ngữ được TS. Đỗ Kim Thêm dịch sang Việt ngữ để phục vụ cho người Việt nắm bắt được vấn đề và đóng góp vào việc thảo luận chung hiện nay. Bố cục và đại ý của các chuyên đề trong tuyển tập này gồm 6 phần, mỗi phần là một chương.
Chủ đề của chương 1 là Chiến tranh và hoà bình theo quan điểm của Phật giáo. Nguyên bản Anh ngữ của bản dịch là War and Peace, chương VI trong tác phẩm An Introduction to Buddhist Ethics của GS. Peter Harvey do nhà xuất bản Cambridge University Press ấn hành năm 2000, từ trang 239-285.
Peter Harvey đã luận giải về nguyên nhân của tranh chấp trong một thế giới đầy bạo lực và lập trường bất bạo động là giải pháp đạo đức cho các xung đột. Giáo lý Phật giáo đề ra những cơ sở đạo lý cho việc suy tưởng này và hướng dẫn thực hành về phương thức bất bạo động. Giảm sân hận và tăng nhẫn nhục, thực tập kiên trì và hỷ xả sẽ giúp cho xoa dịu tình huống.
Ngoài những luận giải theo kinh điển ông đã trình bày về những đóng góp của Phật giáo cho hòa bình trong thế giới hiện đại, mà những hoạt động hỗ trợ thuộc tông phái Nhật Liên tại Nhật, Sarvòdaya Sramadàna tại Sri Lanka, tác động hòa giải của Hòa thượng Mahà Ghosànanda trong việc khôi phục Campuchia là những kinh nghiệm thực tế.
Tác giả kết luận rằng ở thế kỷ XX vẫn còn nhiều cuộc đấu tranh của Phật tử chống lại bạo lực, nhưng truyền thống Phật giáo là một nguồn gốc quan trọng để có thể tìm một giải pháp cho xung đột. Trong khi tự do tôn giáo vẫn còn bị tiếp tục đe doạ, thì cũng có những nhà lãnh đạo tôn giáo dùng bất bạo động làm phương thức để chống chính quyền độc tài.
Những người đấu tranh cho hòa bình theo quan điểm của Phật giáo hiện nay là Dalai Lama, Aung San Suu Kyi, Ariyaratne, Ghosànanda, Dalai Lama và Aung San Suu Kyi đã nhận giải Nobel về hòa bình trong khi Ariyaratne, Ghosànanda đều được đề cử để nhận giải. Với phương cách trích dẫn các loại kinh điển cực kỳ công phu và thư mục nghiên cứu nghiêm túc, GS. Peter Harvey đã minh chứng rằng quan điểm của Phật giáo có khả năng giải quyết chiến tranh và đem lại hòa bình cho nhân loại.
Trong chương 2, “Đạo đức kinh tế theo quan điểm của Phật giáo” Peter Harvey trích dẫn kinh điển Đại thừa để chứng minh rằng Phật giáo đã có đề cập đến các vấn đề kinh tế. Giá trị cổ truyền của Phật giáo là đối nghịch với những giá trị trong một xã hội nặng về chiếm hữu và tiêu thụ vì phúc lợi vật chất không là cứu cánh tự tại, mà chỉ là một phương tiện mang lại hạnh phúc cho con người và hỗ trợ cho sinh hoạt nhằm phát triển đạo đức và tâm linh.
Nguyên bản Anh ngữ của bản dịch là Economic ethics, chương V trong tác phẩm An Introduction to Buddhist Ethics: Foundations, Values and Issues của GS. Peter Harvey do nhà xuất bản Cambridge University Press ấn hành năm 2000, từ trang 187-238.
Đức Phật đã dạy cho cư sĩ rằng mưu sinh liêm chính là giá trị tâm linh sẽ giúp thành công trên thế gian, đặc biệt là khi cư sĩ biết sử dụng phù hợp thu nhập và bố thí. Thái độ đạo đức của Phật tử đối với tài sản sẽ có những ảnh hưởng tốt đẹp đến việc phát triển kinh tế xã hội.
Đối với giới lãnh đạo, đức Phật nói rằng nghèo đói có mặt thì bất ổn xã hội tăng lên, trách nhiệm của vua quan là quan tâm đến người nghèo và đầu tư vào nhiều lãnh vực khác nhau cho nền kinh tế. Phật giáo kêu gọi lòng hào phóng, buông bỏ và từ bi của giới lãnh đạo và Phật tử. Khi tất cả mọi người nỗ lực để làm việc cho một xã hội đạt nhiều công bình hơn, thì kêu gọi công bình tự tại hay công bình trong việc phân phối về kinh tế là không cần thiết. Tu viện là một định chế chủ yếu trong mạng lưới chính về thương mại và bố thí và hoạt động của tu viện đã có những hiệu ứng về kinh tế. Thái độ kinh tế của sư tăng cũng có vai trò quan trọng để phát triển tăng đoàn và xã hội.
Đạo đức kinh tế của Phật giáo không tương phản với việc phát triển chủ nghĩa tư bản và đã hỗ trợ cho chủ nghĩa tư bản sơ khai tại Ấn thời cổ, tại Trung Quốc và Nhật Bản thời trung cổ. Có nhiều phê phán rằng Phật giáo giúp cho tín đồ tu tập hướng về một thế giới khác, làm giảm đi những động lực phấn đấu cho giá trị của thế giới này, vì thế Phật giáo không có một vai trò tích cực trong việc thay đổi xã hội. Đây là một luận điểm sai lầm vì không coi trọng mối quan hệ giữa Phật giáo và xã hội.
Tác dụng của Phật giáo đối với nhà nước được chứng minh qua việc cổ vũ về đạo đức, công tác từ thiện. Phật giáo đã đóng góp rất lớn trong việc canh tân và phát triển Nhật là một thí dụ điển hình.
Kinh tế học theo quan điểm Phật giáo hoàn toàn khác biệt với kinh tế học của chủ nghĩa tư bản và Chủ nghĩa Xã hội. Phát triển kinh tế phải được đặt trong một bối cảnh rộng rãi hơn về nhu cầu phát triển nhân cách toàn diện và hạnh phúc an lạc mà lối sống của Phật tử sẽ đem lại ý nghĩa cao đẹp cho một nền kinh tế. Phật giáo thấy cốt tủy của văn minh không chỉ nhằm gia tăng những ham muốn nhưng mà còn làm thanh cao nhân cách của con người. Tìm cách triển khai khái niệm này bằng cách đề xuất một loại chủ nghĩa xã hội mang màu sắc “chính Pháp” (Dhammic Socialism) là một phương cách trung dung để tránh được sai lầm đã có của các chủ nghĩa trong bối cảnh hiện đại.
Mô hình phát triển của phong trào Sarvòdaya Sramadàna tại Sri Lanka là một thí dụ vì đã tái khám phá đạo đức xã hội của Phật giáo. Những giáo huấn Phật giáo nhằm hướng tới một tinh thần dấn thân cho xã hội, tạo một phương cách hội nhập hòa hợp theo một đường lối trung dung và thay đổi nhằm đem lợi ích cho cá nhân, xã hội và môi trường, hòa nhập cải thiện vật chất vào tâm linh, với sự chuyển hóa của cá nhân và với sự tương trợ trong xã hội. Sự đóng góp của Phật giáo trong việc phát triển kinh tế hiện đại của Nhật được minh chứng qua sự thành công của phong trào Sòka Gakkai, phong trào xây dựng giá trị xã hội, một hình thức của Phật giáo theo Nhật Liên Tông.
GS. Peter Harvey minh chứng rằng khi xem Phật giáo không quan tâm đến các vấn đề kinh tế, thì đây là một sai lầm, vì đức Phật có hoằng hóa cho các cư sĩ, tăng đoàn và giới lãnh đạo về các lĩnh vực kinh tế. Hình thức tiêu thụ của chủ nghĩa tư bản và giáo huấn của Phật giáo, khi gặp nhau, có nhiều phù hợp hơn, nếu chủ nghĩa tư bản đóng góp cho việc phúc lợi chung hơn là tìm tư lợi. Trong phương cách làm việc của Phật tử có thể đóng góp nhiều trong sự phát triển chung, mà giá trị của nó được đặt ra trong môi trường xây dựng nhân cách, hơn là chỉ đơn thuần là tạo thêm thu nhập.
Trong chương 3, vấn đề nhân quyền và tự do tôn giáo theo quan điểm Phật giáo được đề cập. Nguyên bản Đức ngữ của bản dịch là “Menschenrechte und religiöse Freiheit aus der Sicht des Buddhismus” được đăng trong Hans Küng & Karl-Josef Kuschel (Hrsg.): “Weltfrieden durch Religionsfrieden, Antworten aus den Weltreligionen”, Piper, München, Zürich 1993, trang 109-139. Tham luận này được GS. Masao Abe trình bày tại cuộc hội thảo quốc tế: Các tôn giáo trên thế giới và vấn đề nhân quyền, do UNESCO tổ chức vào ngày 8-10 tháng 2 năm 1989 tại Paris.
Masao Abe cho rằng có sự khác biệt của Phật giáo và các tôn giáo phương Tây, vì Phật giáo không đặt vấn đề sự hiện hữu của một Thượng đế cá nhân, mặc khải, tiên tri hay cứu rỗi qua niềm tin. Phật giáo không từ bỏ, lên án hoặc kết tội là tà giáo, mà thực ra phê phán trong tinh thần xây dựng, dưới nhiều nhãn quan khác nhau và cùng nhau hướng về một tín ngưỡng chung. Phật giáo hướng dẫn tìm hiểu về quy luật duyên khởi, tự kiến bản ngã, suy niệm và thoát bỏ mọi hệ lụy. Phật giáo không chủ trương cực đoan phủ nhận những tín ngưỡng khác với tín ngưỡng của mình.
Lập luận bảo vệ nhân quyền của Phật giáo cũng hoàn toàn khác biệt vì trong kinh điển Phật giáo không có ý niệm nhân quyền tương tự theo ý nghĩa của phương Tây. Phật giáo không cho rằng bản thể con người chỉ giới hạn trong quan điểm về nhân chủng, mà đặt con người trong một tuơng quan rộng rãi hơn với tạo vật và vũ trụ. Theo Phật giáo, con người là một thành phần hữu tri giác trong một tổng thể của muôn loài vừa hữu tri giác và vô tri giác, vì con người và tạo vật trong vũ trụ đều đặt mình trong quy luật sinh diệt hữu hạn. Do đó nhân quyền trong Phật giáo được hiểu trong chiều hướng vũ trụ, phổ quát và vượt qua ý niệm về nhân chủng này. Phật giáo không loại bỏ những quyền của các sinh vật khác như cây cỏ và thú vật.
Ðể hiểu quan điểm của Phật giáo về vấn đề nhân quyền đúng đắn hơn, điều cần thiết nhất là phải đặt lại vấn đề bản ngã, bởi vì vấn đề nhân quyền và tự do của con người không thể nào lãnh hội được nếu không có sư hiểu biết tường tận về bản ngã. Trong tất cả những điều răn của Phật giáo đều hàm chứa một điều: không nên hủy diệt cuộc sống, lời khuyên này không những áp dụng cho con người mà còn cho cả muôn loài có tri giác. Thiên nhiên không những lệ thuộc vào con người, mà ngược lại con người cũng lệ thuộc vào thiên nhiên. Sự khác biệt giữa Phật giáo và các tôn giáo tại phương Tây đã gây ra một hậu quả quan trọng trong các vấn đề tự do tôn giáo.
GS. Masao Abe kết luận là Phật giáo có thể đóng góp trong vấn đề nhân quyền và khoan dung tôn giáo với ba giải pháp: Buông bỏ mọi ràng buộc vào hệ thống tín điều và giáo điều. Không có một tôn giáo nào tồn tại mà không có hệ thống tín điều, nhưng thái độ đối với hệ thống tín điều là quan trọng. Khi mà tín điều chỉ được coi là chủ yếu và chỉ nhằm ràng buộc mọi tín đồ, thì hệ thống tín điều này chỉ là một giáo điều.
Sự nhấn mạnh đến giáo điều thường đưa tới sự phân hóa trong tôn giáo và đưa tới sự phản kháng của các tôn giáo khác. Ðiều này tạo ra những xung đột tôn giáo ngay cả đến thánh chiến. Các tôn giáo này thường nhấn mạnh quá mức mọi niềm tin duy nhất vào chân lý mặc khải cũng còn được biết đến về sự cố chấp của mình, điều này bắt nguồn từ hình thức tín ngưỡng cứng nhắc mà ra. Khi nào chúng ta từ bỏ mọi ràng buộc với các gíáo điều và trở về với chân lý tôn giáo như là cội nguồn của đạo lý, chừng đó chúng ta mới tránh được mọi phân hóa và thánh chiến và chúng ta không những khoan dung trong chính tôn giáo mình mà còn khoan dung với các tôn giáo khác.
Chủ đề của chương 4 là phát triển khoa học theo quan điểm Phật giáo. “Vô Tận trong lòng bàn tay -Từ thuyết Ðại bùng nổ đến Giác ngộ” là một tiểu luận Việt ngữ của TS. Đỗ Kim Thêm đã đăng lần đầu tiên trên Tập San Viên Giác Tây Ðức Số 126 Xuân Nhâm Ngọ 2002. TS. Thêm viết để giới thiệu tác phẩm Pháp ngữ “L’infini dans la paume de la main – Du Big Bang à l’Éveil” của Matthieu Ricard và Trịnh Xuân Thuận, Nhà xuất bản: Fayard/Nil, Paris 2000 nhằm giúp cho bạn đọc người Việt theo dõi một cuốn sách đang bán chạy nhất tại thị trưòng Pháp ngữ mà lúc đó các bản dịch Anh và Việt ngữ chưa ra đời. Về sau bài này được trang mạng Thư viện Hoa Sen, Vietsciences và nhiều trang mạng khác phổ biến.
Tác phẩm “L’infini dans la paume de la main – Du Big Bang à l’Éveil” là một công trình đầu tiên quy mô và nghiêm túc nhằm đối chiếu những thành tựu khoa học hiện đại với những luận điểm liên hệ theo Phật giáo.
Nội dung được hai tác giả đề ra để thảo luận về mối quan hệ giữa Phật giáo là sự dị biệt về hai trào hướng của hai lãnh vực, vấn đề sự khai nguyên vũ trụ, nguyên lý tổ chức cho vũ trụ, giải thích sự hiện hữu của các phần từ sơ đẳng, tính cách vô thường trong thế giới hiện tượng, vấn đề định mệnh, thời gian, thuyết nhân quả, quan hệ giữa tinh thần và vật chất, quy luật khoa học và quy luật Phật giáo, tầm quan trọng của lý trí trong khoa học và suy niệm trong Phật giáo, thẩm mỹ trong khoa học và Phật học, khoa học hành động theo Phật giáo.
Với một kiến thức uyên bác về vấn đề chuyên môn và khả năng giải thích trong sáng, hai tác giả luận giải về tương đồng và dị biệt giữa tôn giáo và khoa học. Khởi đầu từ luận đề của Galilée học giới cho là hai thế giới này không thể nào gặp nhau được. Einstein khi đối chiếu Phật giáo với các tôn giáo khác đã cho rằng Phật giáo có thể đáp ứng được những nhu cầu đòi hỏi của khoa học. Einstein muốn nói tới tính cách thuần lý và thực tiễn của Phật giáo, khi ông so sánh thấy các tôn giáo khác chỉ dựa trên kinh điển và giáo điều.
Hai tác giả kết luận rằng Phật giáo là một tôn giáo có thể đối thoại với khoa học. Phật giáo và khoa học không những không đối kháng mà còn bổ khuyết cho nhau trong việc tìm hiểu khoa học hiện đại và đời sống tinh thần của từng cá nhân cũng như trong nỗ lực về sự chế ngự thiên nhiên và kềm chế bản ngã để tìm đường thoát khổ.
Trong chương 5, những vấn đề dân số, tiêu thụ và mội trường theo quan điểm Phật giáo được đề cập chi tiết. Nguyên bản Anh ngữ của bài này là “Buddhist Resources of Issues of Population, Consumption and the Environment” được đăng trong Mary Evelyn Tucker and Dunncan Ryuken Williams (eds.): Buddhism and ecology: the interconnection of dharma and deeds, Harvard University, Center for the Study of World Religions, Cambridge Mass: Harvard Uni Press, 1997 pp. 291- 311.
Giáo lý Phật giáo không hề trực tiếp đưa ra những giải pháp cho các vấn đề của thời đại như dân số, tiêu thụ hay môi trường. Tuy nhiên khi giải thích những giá trị nội tại của giáo lý Phật giáo qua kinh điển, thì ta sẽ tìm ra những đường lối thích hợp để giải quyết các vấn đề này. Giải thích giá trị của Trung đạo sẽ tìm ra một giải pháp cho các vấn đề, mà thái độ tiết chế là một đề nghị và Phật tử nên noi theo. Chúng ta không thể mở rộng môi trường và gia tăng tài nguyên tùy thích, mà chỉ có thể giảm bớt dân số và tiết chế tiêu thụ
Phật giáo không khuyến khích sinh sản, không bắt buộc Phật tử phải có con như một bổn phận tôn giáo. Sinh con hay không là do quyết định của riêng mình. Quyết định này đến từ ý thức về cuộc sống của con người trong thế gian và trách nhiệm trong tình liên đới, chứ không phải do tai nạn hay bổn phận.
Phật giáo đề cao rất mực điều may mắn khi được sinh ra làm kiếp con người, không phải vì có nhân quyền hay được đứng trên tạo vật khác. Theo ý nghĩa tiết chế thì sống một đời xa xí là vô nghĩa, nhưng sống nghèo khó chẳng đưa đi đến đâu. Phật giáo không lên án giàu sang mà cũng không hề ca ngợi nghèo đói. Một đời sống tiết chế là điều kiện cần thiết và tiên quyết cho sự tu tập để đạt tới giác ngộ. Để việc tu tập có kết quả, Phật tử cần có một cơ sở vật chất tối thiểu và bình an tâm hồn.
Thay vì chỉ lo nối dõi tông đường, Phật tử cần nỗ lực khởi động tâm Bồ-đề, một hơi ấm của lòng từ bi cho tất cả chúng sinh và muôn loài, vượt qua ý nghĩa hạn hẹp cá nhân gia đình, tộc họ, điạ phương hay đất nước. Tâm Bồ-đề là một chủng tử giác ngộ cần vun bồi và lưu truyền, nó cũng quý giá như các di sản văn hóa khác của nhân loại.
Quan niệm rằng quan hệ tình dục mà không sinh sản là bại hoại đạo đức, giá trị này cần được xét lại trong điều kiện thặng dư dân số hiện nay. Vấn đề tình dục, sinh sản và đạo đức nên được thảo luận công khai và tách biệt ra, thay vì kết hợp lại để lên án. Nhiệm vụ chủ yếu của quan hệ tình dục là cảm thông và gắn bó trong xã hội con người. Kim Cang Thừa mang tính Mật giáo, phương pháp tu học huyền bí, bao gồm tôn giáo thiên nhiên của Ấn Độ và Phật giáo, đặc biệt có tôn thờ giới tính và hình tượng nam nữ yêu nhau. Nam và nữ được so sánh như trí thức và từ bi. Quan hệ vợ chồng được xem như một tình bạn đồng môn, cùng tu tập và giúp nhau trong cuộc đời với sự đối xử trân trọng và bình đẳng nhau, mà tình dục là một biểu tượng thiêng liêng, chứng minh cho sự gắn bó này.
Mối quan hệ văn hóa giữa Trung Hoa và Ấn Độ được thảo luận trong chương 6. Nguyên bản Anh ngữ của bài này là “Passage to India”, đăng trong The New York Review of Book, Volume 51, Nummer 19, December 2004.
Dù không luận giải trực tiếp Phật giáo có thể đóng góp cho phát triển dân chủ tại nhiều nước trên thế giới. Tinh thần vô úy trước bạo lực, nhiệt tình thảo luận công khai trước những bất đồng, sẵn sàng chấp nhận phê bình để sửa sai là một trong những truyền thống đặc sắc của Phật giáo mà thế giới có thể học hỏi và áp dụng vào những cải cách chánh trị trong tương lai.
Vì các giá trị Phật pháp có khả năng khai sáng mà tác phẩm mang lại cho người đọc và vì những kiến thức Phật giáo mang tính cẩm nang mà các tác giả đã gửi gắm trong tác phẩm này, tôi trân trọng kính giới thiệu đến quý độc giả trí thức gần xa. Hy vọng rằng tác phẩm này góp phần soi sáng những vấn đề thời đại mà tất cả chúng ta đang quan tâm và tìm giải pháp.
TT. Thích Nhật Từ
544 comments
Pingback: 5 mg viagra
Pingback: cialis 5 mg
Pingback: cialis coupon walmart
Pingback: Order viagra online
Pingback: viagra price in usa
Pingback: Buy viagra now
Pingback: buy ciprofloxacin online
Pingback: canadian pharmacy cialis
Pingback: cialis no prescription
Pingback: naltrexone for weight loss
Pingback: order viagra online
Pingback: acetaminophen walmart
Pingback: viagra pills
Pingback: viagra
Pingback: male ed pills
Pingback: medicine for erectile
Pingback: cialis free trial
Pingback: tadalafil 5mg
Pingback: cheapest ed pills online
Pingback: hydroxychloroquine malaria prophylaxis
Pingback: best online pharmacy
Pingback: viagra 100mg
Pingback: tadalafil cost at walmart
Pingback: canadian pharmacy online
Pingback: pharmacy online
Pingback: cialis online
Pingback: generic cialis online
Pingback: online vardenafil
Pingback: levitra 20mg
Pingback: levitra online pharmacy
Pingback: does viagra have generic judpharmacy
Pingback: casino slots
Pingback: casino games online
Pingback: sildenafil generic
Pingback: casinos online
Pingback: best slots to play online
Pingback: cialis cialis generic
Pingback: generic viagra 24 hours delivery
Pingback: instant loans
Pingback: careprost eyelash growth solution
Pingback: generic cialis no doctor's prescription
Pingback: cash loans
Pingback: loans online
Pingback: viagra prescription
Pingback: brand name viagra
Pingback: wind creek casino online play
Pingback: best real money online casinos
Pingback: cialis 5 mg
Pingback: online casino roulette us
Pingback: can you make money at online craps
Pingback: virgin casino online nj
Pingback: 5 mg cialis
Pingback: cialis 20
Pingback: 20 cialis
Pingback: new cialis
Pingback: real money casino
Pingback: buy chloroquine phosphate
Pingback: jackpot party casino
Pingback: free slots online
Pingback: online casino real money us
Pingback: viagra no prescription
Pingback: cheap viagra
Pingback: viagra generic
Pingback: generic for viagra
Pingback: best online pharmacy for viagra
Pingback: viagra prices
Pingback: buy cialis
Pingback: buy viagra pills
Pingback: cheap viagra
Pingback: online viagra
Pingback: tadalafil reviews
Pingback: buy viagra uk
Pingback: online slots
Pingback: casino real money
Pingback: buy viagra montreal
Pingback: buy cheap viagra online australia
Pingback: buy cialis daily
Pingback: can you buy generic viagra in thailand
Pingback: cialis buy cialis online
Pingback: Viagra 50 mg pharmacy
Pingback: cheapest Viagra 50 mg
Pingback: Viagra 120mg otc
Pingback: how to buy Viagra 100mg
Pingback: Viagra 50 mg over the counter
Pingback: Viagra 130mg tablets
Pingback: Viagra 50mg online pharmacy
Pingback: buy viagra
Pingback: Viagra 50mg pills
Pingback: cialis dosage
Pingback: Viagra 25 mg prices
Pingback: Cialis 10 mg tablet
Pingback: Cialis 20mg cost
Pingback: Cialis 60mg over the counter
Pingback: Cialis 80 mg coupon
Pingback: viagra cheap
Pingback: Cialis 60mg australia
Pingback: viagra without doctor prescription
Pingback: https://www.azhydroxychloroquine.com
Pingback: cialis pills
Pingback: Cialis 20mg medication
Pingback: order Cialis 80mg
Pingback: lm360.us
Pingback: how to purchase Cialis 80mg
Pingback: rxtrustpharm
Pingback: how to buy tadalafil 20mg
Pingback: levitra 40 mg cheap
Pingback: furosemide 40 mg prices
Pingback: lexapro 10 mg coupon
Pingback: viagra prescription
Pingback: finasteride 1mg price
Pingback: non prescription viagra
Pingback: cost of abilify 20 mg
Pingback: aldactone 100mg cheap
Pingback: how to purchase allegra 120mg
Pingback: allopurinol 300mg uk
Pingback: ampicillin 500 mg online
Pingback: antivert 25 mg purchase
Pingback: arava 20mg nz
Pingback: where to buy strattera 10mg
Pingback: buying viagra without prescription
Pingback: arimidex 1 mg without a prescription
Pingback: keflex.webbfenix.com
Pingback: tamoxifen 10 mg tablets
Pingback: generic cialis vs brand cialis
Pingback: atarax 25mg tablet
Pingback: where to buy avapro 150 mg
Pingback: viagra without perception
Pingback: order avodart 0,5mg
Pingback: baclofen 10mg cheap
Pingback: viagra without a doctor prescription from canada
Pingback: cialis soft tablets
Pingback: Biaxin 500mg cheap
Pingback: Premarin 0,3 mg over the counter
Pingback: buy cialis online usa
Pingback: calcium carbonate 500mg nz
Pingback: cardizem otc
Pingback: rxtrustpharm.com
Pingback: viagra for sale london
Pingback: casodex medication
Pingback: catapres 100mcg without a doctor prescription
Pingback: viagra without doctor prescription
Pingback: ceclor 500 mg cheap
Pingback: ceftin otc
Pingback: celebrex medication
Pingback: amoxicillin by mail
Pingback: celexa purchase
Pingback: cephalexin 500 mg otc
Pingback: cipro 250 mg united states
Pingback: claritin online
Pingback: casino slots
Pingback: real casino games
Pingback: real casino
Pingback: play casino online
Pingback: best real casino online
Pingback: slot machines
Pingback: rivers casino
Pingback: casino moons online casino
Pingback: ocean casino online
Pingback: play online casino real money
Pingback: car insurance quotes for young drivers
Pingback: erie car insurance quotes
Pingback: insurance quotes car
Pingback: healthy man viagra review
Pingback: car insurance quotes online
Pingback: foremost car insurance quotes
Pingback: insurance car companies
Pingback: viking insurance for car
Pingback: best insurance company for home and auto
Pingback: met life auto and home
Pingback: car insurance quotes companies in texas
Pingback: personal loans in sc
Pingback: payday loans now
Pingback: unsecured installment loans
Pingback: guaranteed quick loans
Pingback: bad credit loans online loans
Pingback: viagra online prescription free
Pingback: rapid payday loans
Pingback: no credit check personal loans
Pingback: phoenix tears cbd oil for sale
Pingback: cbd cannabis oil online
Pingback: best full spectrum cbd oil
Pingback: how do sex pills work
Pingback: cbd oil sexual benefits
Pingback: viagra sale
Pingback: buy viagra where
Pingback: sildenafil pills buy
Pingback: best cbd oil for pain for sale
Pingback: viagra how to use it
Pingback: cbd oil for sale amazon
Pingback: us over the counter viagra
Pingback: best cbd oil for pain management
Pingback: Samples of viagra
Pingback: cbd pills for sale
Pingback: hemp cbd oil benefits
Pingback: discount online viagra
Pingback: admission essay writing service
Pingback: powerful viagra
Pingback: motivation for homework
Pingback: photography assignment
Pingback: how to write argumentative essays
Pingback: cheap viagra canadian pharmacy
Pingback: college paper writers
Pingback: how to become a better essay writer
Pingback: best custom essay writing services
Pingback: write my essay cheap
Pingback: buying essays
Pingback: can i order viagra
Pingback: write an argumentative essay
Pingback: cleocin without a doctor prescription
Pingback: where can i buy clomid 25 mg
Pingback: clonidine 0,1mg no prescription
Pingback: generic viagra canada price
Pingback: Discount viagra no rx
Pingback: clozaril generic
Pingback: cheap colchicine 0,5mg
Pingback: cheapest symbicort inhaler
Pingback: cialis long term side effects
Pingback: combivent 50/20 mcg over the counter
Pingback: Canada viagra
Pingback: coreg generic
Pingback: compazine cost
Pingback: coumadin 5 mg for sale
Pingback: buy cozaar
Pingback: buy viagra in china
Pingback: cheapest crestor
Pingback: cost of cymbalta
Pingback: dapsone caps without prescription
Pingback: ddavp no prescription
Pingback: depakote for sale
Pingback: where to buy diamox 250 mg
Pingback: Viagra mail order us
Pingback: cheap differin 15g
Pingback: diltiazem 60 mg united states
Pingback: doxycycline 100 mg online pharmacy
Pingback: dramamine without a doctor prescription
Pingback: elavil without prescription
Pingback: buy erythromycin 500mg
Pingback: etodolac 400 mg price
Pingback: where to buy flomax
Pingback: cheapest flonase nasal spray 50mcg
Pingback: garcinia cambogia 100caps nz
Pingback: geodon tablet
Pingback: cost of hyzaar
Pingback: imdur medication
Pingback: imitrex otc
Pingback: imodium 2mg united states
Pingback: look at this now
Pingback: imuran 25mg tablet
Pingback: indocin 75mg canada
Pingback: lamisil usa
Pingback: levaquin 500 mg generic
Pingback: lopid tablet
Pingback: lopressor 50 mg cheap
Pingback: luvox pharmacy
Pingback: macrobid without prescription
Pingback: meclizine generic
Pingback: womens viagra pink pill
Pingback: mestinon 60mg pills
Pingback: micardis 40 mg cheap
Pingback: mobic without prescription
Pingback: motrin medication
Pingback: buy nortriptyline 25mg
Pingback: viagra tips
Pingback: where to buy periactin
Pingback: difference viagra cialis levitra
Pingback: phenergan australia
Pingback: plaquenil 400 mg without prescription
Pingback: prednisolone 5 mg no prescription
Pingback: cheapest price for hydroxychloroquine
Pingback: prevacid over the counter
Pingback: prilosec 20 mg prices
Pingback: proair inhaler without a doctor prescription
Pingback: procardia 30 mg generic
Pingback: dapoxetine medicine
Pingback: proscar 5mg pills
Pingback: how to purchase protonix
Pingback: cheap viagra sales
Pingback: where to buy provigil
Pingback: pulmicort 100 mcg over the counter
Pingback: cheap pyridium 200mg
Pingback: reglan 10 mg price
Pingback: remeron united kingdom
Pingback: retin-a cream 0.05% united states
Pingback: revatio pills
Pingback: cost of risperdal 2 mg
Pingback: robaxin 500 mg prices
Pingback: rogaine 5% otc
Pingback: buy seroquel
Pingback: singulair 4mg without prescription
Pingback: skelaxin pharmacy
Pingback: essay
Pingback: spiriva usa
Pingback: tenormin 25mg without a doctor prescription
Pingback: plaquenil for sale canada
Pingback: thorazine 50mg generic
Pingback: cheap toprol 25 mg
Pingback: tricor 200 mg over the counter
Pingback: valtrex australia
Pingback: vantin 200 mg nz
Pingback: verapamil 40mg online
Pingback: voltaren coupon
Pingback: wellbutrin 300mg medication
Pingback: zanaflex 4mg online
Pingback: buy daily dose cialis
Pingback: cheapest zestril 10mg
Pingback: zithromax pharmacy
Pingback: go right here
Pingback: imp source
Pingback: cost of zocor 40 mg
Pingback: zovirax 200 mg price
Pingback: zyloprim uk
Pingback: is generic viagra legal
Pingback: zyprexa united kingdom
Pingback: hydroxychloroquine buy online uk
Pingback: buy zyvox
Pingback: where to buy sildenafil
Pingback: tadalafil nz
Pingback: furosemide 100mg otc
Pingback: how to purchase escitalopram
Pingback: buy aripiprazole
Pingback: pioglitazone 15 mg generic
Pingback: online doctor consultation with prescriptions
Pingback: spironolactone australia
Pingback: how to buy fexofenadine 120 mg
Pingback: glimepiride otc
Pingback: meclizine 25mg tablets
Pingback: leflunomide medication
Pingback: atomoxetine 10mg canada
Pingback: how to purchase donepezil
Pingback: anastrozole 1 mg nz
Pingback: irbesartan generic
Pingback: dutasteride 0,5 mg for sale
Pingback: olmesartan united states
Pingback: buspirone 5 mg medication
Pingback: where can i buy clonidinemg
Pingback: cheapest cefuroxime 500 mg
Pingback: celecoxib no prescription
Pingback: cialis buy cheap with master card
Pingback: citalopram 20mg medication
Pingback: cephalexin usa
Pingback: online doctor cialis
Pingback: cheapest ciprofloxacin 250mg
Pingback: where can i buy loratadine
Pingback: buy cialis without doctor prescription
Pingback: clindamycin united kingdom
Pingback: clozapine otc
Pingback: countries where i can buy viagra without a prescription
Pingback: prochlorperazine for sale
Pingback: buy cialis 36 hour
Pingback: carvedilol 25mg prices
Pingback: warfarin 2mg cost
Pingback: rosuvastatin 5 mg purchase
Pingback: divalproex otc
Pingback: cost of trazodone 100mg
Pingback: tolterodine 2 mg uk
Pingback: where can i buy acetazolamide 250mg
Pingback: viagra phamacy stores in ohio
Pingback: buy fluconazole
Pingback: phenytoin nz
Pingback: where can i buy oxybutynin
Pingback: doxycycline 100mg online
Pingback: bisacodyl australia
Pingback: buy viagra prescription
Pingback: venlafaxine 37.5mg pillsvenlafaxine uk
Pingback: how to purchase amitriptyline
Pingback: permethrin 30g otc
Pingback: safe site to buy cialis
Pingback: cheap erythromycin
Pingback: estradiol over the counter
Pingback: hydroxychloroquine mexican pharmacy
Pingback: order tamsulosin
Pingback: rtgtnamm
Pingback: alendronate 70mg nz
Pingback: cialis 2.5 mg coupon
Pingback: how to take kamagra oral jelly
Pingback: nitrofurantoin tablets
Pingback: sildenafil hoe lang werkt het
Pingback: hoe kom ik aan viagra zonder recept
Pingback: characteristics of people who complied and failed to comply with ivermectin treatment
Pingback: where can i buy glipizide 5 mg
Pingback: what does it mean if i've taken amoxicillin and zithromax but still have a sinus 8nfection
Pingback: tadalafil without doctor prescription
Pingback: generic viagra for sale
Pingback: isosorbide purchase
Pingback: sumatriptan otc
Pingback: pills like cialis
Pingback: cheap loperamide
Pingback: generico de cialis 20 mg
Pingback: when is generic cialis available
Pingback: how much does viagra cost
Pingback: order azathioprine 25 mg
Pingback: propranolol 20 mg pharmacy
Pingback: indomethacin 50 mg cheap
Pingback: comprar viagra barato
Pingback: online pharmacy viagra no prescription
Pingback: www.cialis
Pingback: fast essay writing service
Pingback: who is my audience when writing a research paper on abortion
Pingback: write my essay online customer service
Pingback: which website can help me with essay
Pingback: how to write an essay about business ethics
Pingback: lamotrigine 50mg uk
Pingback: terbinafine 250mg for sale
Pingback: how to purchase levofloxacin 750mg
Pingback: levothyroxine mcg nz
Pingback: atorvastatin tablet
Pingback: where can i buy augmentin
Pingback: furosemide 40 mg tablets online
Pingback: where to buy zithromax over the counter
Pingback: stromectol order online
Pingback: buying ventolin online
Pingback: gemfibrozil canada
Pingback: metoprolol australia
Pingback: clotrimazole 10g nz
Pingback: doxycycline ivf
Pingback: prednisolone acetate uses
Pingback: clomid letrozole
Pingback: does priligy work
Pingback: how to purchase metoclopramide 10mg
Pingback: diflucan resistant yeast
Pingback: good rx synthroid
Pingback: online pharmacy for cialis
Pingback: order vidalista no prescription
Pingback: latest on hydroxychloroquine treatment
Pingback: sildenafil tablets 150mg
Pingback: walmart prescription prices
Pingback: female dapoxetine for women
Pingback: merck propecia coupons
Pingback: tadalafil over the counter usa
Pingback: neurontin rxlist
Pingback: metformin er 500
Pingback: paxil forum
Pingback: online generic tadalafil
Pingback: vidalista dose for erectile dysfunction
Pingback: dose of flagyl for diverticulitis
Pingback: hydroxychloroquine 200mg tabs
Pingback: substitute for prednisone in dogs
Pingback: where to buy lasix water pill
Pingback: cialis price cadupi
Pingback: walgreens bimatoprost coupon
Pingback: buy tadalafil 20
Pingback: cialis 10mg price
Pingback: online payday loans portland
Pingback: Tinder phone number login
Pingback: hydroxychloroquine withdrawal symptoms
Pingback: 20mg usa
Pingback: cost of cialis 20mg
Pingback: cialis and food
Pingback: cialis without a rx
Pingback: buy cheap ativan online
Pingback: is canada drugs online legitimate
Pingback: cialis 20 mg
Pingback: walgreens online pharmacy login
Pingback: top rated canadian online pharmacies
Pingback: how long does cialis take to work 20mg
Pingback: where can i purchase hydroxychloroquine online
Pingback: amlodipine besylate 10 mg l 32
Pingback: prilosec review
Pingback: zoloft headaches
Pingback: lexapro not working
Pingback: cymbalta lawsuit settlement amounts
Pingback: lipitor statin
Pingback: how does lexapro work for anxiety
Pingback: do you need a prescription for amoxil
Pingback: tadalafil uk over the counter
Pingback: ivermectin human dose chart
Pingback: cialis brand online australia
Pingback: cheap stromectol dosage
Pingback: ivermecta antiparasitic
Pingback: ivermectin injection for dogs
Pingback: zithramax breastfeeding
Pingback: side effects of ventolin
Pingback: fenbendazole vs ivermectin
Pingback: can you order zithromax online
Pingback: lisinopril vs ramipril
Pingback: can you buy dapoxetine in the us
Pingback: stromectol dosage
Pingback: generic z pack over the counter
Pingback: zithromax otc
Pingback: cost of 1 viagra pill
Pingback: viagra without prescriptions
Pingback: doctor won't refill prescription
Pingback: buy amoxil 500mg
Pingback: furosemide 40 mg
Pingback: 40mg lasix cost
Pingback: gabapentin in mexico
Pingback: plaquenil sulfate
Pingback: prednisone 20 mg
Pingback: dapoxetine 120 mg
Pingback: dapoxetine 60
Pingback: modafinil buy reddit
Pingback: hydroxychloroquine for sale otc
Pingback: cost of provigil
Pingback: cost of stromectol
Pingback: stromectol pills
Pingback: albuterol tablets 4mg
Pingback: generic zithromax
Pingback: stromectol canada for sale
Pingback: buy neurontin uk
Pingback: 20 mg of prednisone
Pingback: albuterol 90 mg
Pingback: azithromycin 500 mg
Pingback: generic tadalafil cost
Pingback: over counter viagra alternative walmart
Pingback: ivermectin 18mg
Pingback: viagra manufacturer coupon
Pingback: aralen 0.2
Pingback: flccc ivermectin
Pingback: ivermectin for sale
Pingback: ivermectin price comparison
Pingback: kamagra vs cialis
Pingback: stromectol tablete
Pingback: molnupiravir fact sheet
Pingback: best cialis discount
Pingback: ivermectin use in india
Pingback: sildenafil nebenwirkungen
Pingback: biggest no deposit welcome bonus
Pingback: win casino online
Pingback: india covid ivermectin
Pingback: stromectol tablets
Pingback: buy ivermectin 6mg online
Pingback: buy ivermectin 6mg for humans
Pingback: ivermectin price us
Pingback: injectable ivermectin
Pingback: lasix otc canada
Pingback: ivermectin on line sales
Pingback: mylan tadalafil canada
Pingback: ivermectin manufacturers
Pingback: ivermectin tabletten für menschen kaufen
Pingback: stromectol ivermectin tablets
Pingback: lucky land casino slot
Pingback: stromectol for humans
Pingback: ivermectin side effects
Pingback: ivermectin cost in usa
Pingback: ivermectin buy online
Pingback: ivermectin for sale
Pingback: stromectol uk
Pingback: cialis over the counter at walmart
Pingback: molnupiravir same as ivermectin
Pingback: ivermectin solubility
Pingback: ivermectin study
Pingback: buy cialis
Pingback: ivermectin 50 mg
Pingback: buy stromectol tablets humans